باقر ساروخانی پدر جامعه شناسی ارتباطات و دارنده نشان عالی دانش از دانشگاه تهران و از سرآمدان آموزشی و اساتید نمونه این دانشگاه است. او علاوه بر داشتن آثار علمی، کتابها و مقالات متعدد به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی و فارسی، دارای سابقه ای درخشان در امر آموزش و پژوهش است. وی که از فارغ التحصیلان دانشگاه سوربن فرانسه با رتبه بسیار عالی بوده، استاد پیشکسوت دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران و از بنیانگذاران و متقدمین رشته جامعه شناسی ارتباطات در ایران است.
*مریم سلیمی: سالهاست این استاد برجسته علاوه بر تدریس، در جلسات مصاحبه با دانشجویان دکتری، اساتید هیأت علمی دانشگاه در دو حوزه جذب و ارتقا و… حضور موثر و تعیین کننده داشته و کوله باری از تجارب از مصاحبه های علمی و پژوهشی با خود به همراه دارد.
با این استاد برجسته به گفت وگو می نشینیم تا با او که در حال نگارش کتابی با عنوان «نقش و جایگاه گفت و گو در ارتباطات انسانی با تاکید بر مصاحبه های علمی» را در دست تألیف دارد که تاکنون ۲۱۷ بیماری مصاحبه را احصا کرده است. حاصل این گفت وگو را در ادامه می خوانید.
حفظ سلامت مصاحبه، از مهمترین الزامات جلسات مصاحبه
استاد با توجه به تجارب ارزشمند خود در حوزه مصاحبه با اعضای هیأت علمی دانشگاه و یا دانشجویان مقطع دکتری و …، به نظر شما اینگونه جلسات باید دارای چه الزامات و بایدها و نبایدهایی باشند؟
یکی از مهمترین نکات مهم در خصوص برگزاری جلسات مصاحبه، حفظ سلامت مصاحبه و مدیریت عوامل موثر بر آن است. در جلسه ای که سلامت آن به هر دلیلی حفظ نشود، از بعد علمی فاقد ارزش بوده و مانع از احقاق حقوق افراد مصاحبه شونده و عدم کسب نتیجه مطلوب خواهد شد.جلسه مصاحبه باید عاری از هرگونه سوگیری برگزار شده و با رعایت اعتدال و عدالت توأم باشد.
همچنین نیاز است تا برای انجام مصاحبه و فرآیندهای آن به درستی برنامه ریزی شده و افراد معتبر، مرتبط، متناسب و مناسب با جلسه مصاحبه انتخاب شوند. انتخاب درست افراد،سبب ایجاد حس اعتماد، شایستگی، پذیرش و اطمینان به مصاحبه کننده از سوی مصاحبه شونده می شود. در غیر این صورت، عکس این حس در مصاحبه شونده شکل می گیرد. نباید سطح و تراز جلسه طوری باشد که فرد مصاحبه شونده، آن جلسه و ترازش را نازل حس کند.
از دیگر الزامات، مهیا کردن فضای مناسب و در شأن برای انجام مصاحبه (امکانات و…) است. باید جلسه از نظم لازم برخوردار بوده و شروع و پایان آن مبتنی بر برنامه باشد. زمان بندی دقیق برای مصاحبه ها و توزیع زمانی مناسب بین مصاحبه کنندگان از دیگر بایدهاست. نباید چنین باشد که یک استاد برای طرح سوالات خود ۱۰ دقیقه زمان داشته باشد و دیگری مثلاً ۲ دقیقه.
حرف اول و آخر را باید علم و معیارهای علمی بزند/ جلسات مصاحبه علمی نباید سفارش پذیر باشند
اولویت دادن به شایستگی و توانمندیهای افراد مصاحبه شونده باید ارجح بر هر چیز دیگری باشد. هرگز نباید جلسات علمی، سفارش پذیر باشد و حرف اول و آخر را باید علم و معیارهای علمی بزند.
حتماً لازم است تا از قبل شروع مصاحبه، فرمها، چارچوبها، معیارها و شاخصهایی برای ارزیابی افراد مصاحبه شونده تهیه و بر همین اساس نیز جلسه پیش رود تا در نهایت ارزیابی ها به درستی صورت گیرد.
حتما ارزیابی ها در طول و پایان هر مصاحبه ای انجام شود و از اعتماد کردن به حافظه فردی حذر شود چراکه برای هر مصاحبه شونده ای، ارزیابی مربوطه نیاز است.
باید تا حد ممکن ، مصاحبه شونده هزینه اضطراب نپردازد به طوری که فضایی توأم با آرامش برای مصاحبه شونده فراهم شود و این حس با لبخند، احوال پرسی و… به وی منتقل شود. به یادمان باشیم که برای هر فردی که بر روی صندلی مصاحبه می نشیند، آن روز روز سرنوشت سازی است. درک شرایط مصاحبه شونده، ایجاب می کند تا شروع جلسه با لبخند و پایان جلسه با امید بخشی باشد. در طول مصاحبه نیز نیاز است تا احساس ارزشمندی در فرد مصاحبه شونده ایجاد و تقویت شود.
سوالات باید مناسب، متناسب و هدفمند طرح و پرسیده شوند
در خصوص طرح سوال، نوع و نحوه طرح آن چه توصیه ای دارید؟
به اعتقاد من، نیاز است تا سوالاتی مناسب و متناسب با هدف مصاحبه و سطح و فضای جلسه طرح شود. از طرح سوالات کلی، کلیشه ای و پرت پرهیز شود. مصاحبه کنندگانی که در حیطه های تخصصی مطالعات خاص و عمیق دارند نباید انتظار داشته باشند که یک دانشجو یا یک استاد دانشگاه نیز به همان اندازه در آن حوزه مطلع باشد. مثلا کسی در حوزه های ادبی بر زندگی یک شاعر یا نویسنده عمیق شده نباید انتظار داشته باشد تا یک دانشجو از دریچه مثلا ارتباطی، زندگی آن شاعر را بتواند تحلیل کند یا ریزترین سوالات را مرتبط با وی پاسخ دهد.
من معمولاً بر خود مصاحبه شونده و فعالیتهای علمی و پژوهشی اش متمرکز می شوم. مثلاً از او می پرسم چرا پایان نامه ات را با این روش کار کردی و با روش دیگری آن را انجام ندادی و… .
این سوال، سوال مرتبطی است ولی سوال قبلی یک سوال پرت است و ممکن است از بضاعت یک مصاحبه شونده خارج باشد.
نحوه طرح سوالات نیز مهم هستند، به طوری که نیاز است سوالات با لحن و ادبیات محترمانه و در چارچوب و وزن یک فضای علمی طرح شوند.
از دیگر سوالاتی که ممکن است در یک جلسه جذب یا ارتقای عضو هیأت علمی دانشگاه یا استاد دانشگاه سوال کنم، در موقعیت قراردادن فرد در محیط های اموزشی و نحوه مواجهه وی با آن است. از او اینگونه موارد را می پرسم: نحوه انگیزه بخشی، چگونگی مواجهه با دانشجوی دارای نظرات مخالف، نحوه جلب توجه و برانگیختن انگیزه و تفکر در دانشجو و نیز ترغیب به مشارکت، مواجهه با دانشجویان منفعل، خواب آلود و… در کلاس انهم بدون تخریب شخصیت وی و حفظ شان دانشجو، نوع دانشی که در کلاس عرضه می شود: عادی و قابل دسترس، تئوری و نظریات، دانش و منش و…، نحوه ایجاد و تقویت تفکر انتقادی، چگونگی ارزیابی دانشجویان (حضور و غیاب، مشارکت و…)، توجه به شیوه ها و ابزارهای و تکنیکهای تدریس، توجه به روشهای تولیدات علمی، توجه به رزومه کاری و علمی و مبنا قراردادن تولیدات علمی همچون کتاب، مقاله و… ، معلم بودن و میزان عشق و علاقه به این کار، میزان تسلط و اشرافیت به حوزه و میزان متمرکز عمل کردن در حوزه تدریس توجه به پویایی و همگامی با تحولات و منابع به روز مورد استفاده و….
در کنار این مواردی تلاش می کنم تا در جریان مصاحبه به اینگونه نکات هم توجه داشته باشم: زبان بدن، نحوه پوشش و ظاهر فرد، لحن، شفافیت، رسایی بیان و… مصاحبه شونده.
کتاب بیماری‌های گفت‌وگو در راه است
کسانی که بخواهند نکات بیشتری در خصوص جلسات مصاحبه از سطح شخصی تا علمی و دانشگاهی بدانند چه منبعی را معرفی می کنید؟
من کتابی با همکاری شما در دست تألیف دارم با عنواننقش و جایگاه گفت و گو در ارتباطات انسانی با تاکید بر مصاحبه های علمی که تاکنون ۲۱۷ بیماری در این ارتباط احصاء شده و این بررسی همچنان ادامه دارد. در این کتاب بسیاری نکات از زاویه های مختلف بررسی شده از بحث زمان و موقعیت و شرایط در مصاحبه یا عوامل مزاحم و… . من یقین دارم این کتاب برای هر فردی در هر جایگاه و فعالیتی می تواند مفید باشد. بنا است این کتاب به زودی به اتمام رسیده و منتشر شود.
استاد لطفاً از الزامات مصاحبه علمی و پژوهشی بفرمایید.
از الزامات مصاحبه علمی اینکه مصاحبه باید هدفمند بوده و تمام مراحل و فرایندها در خدمت هدف و با ملاحظات آن باشد. به طوری که بر کل روند مصاحبه، روح علمی حاکم باشد. در این مسیر داشتن برنامه ریزی و زمان بندی مناسب حین انجام مصاحبه، اعتماد سازی، انگیزه بخشی (اعم از مادی و معنوی)، تلاش برای ایجاد فضای مناسب برای مصاحبه (موقعیت و شرایط ) و در مجموع ایجاد فضای راحت و صمیمانه برای انجام مصاحبه ضروری هستند.
به اعتقاد من، در زمان انجام مصاحبه فرد نباید در شرایط عاریتی باشد، بلکه باید در شرایط ساختاری/هویتی خویش باشد.
از دیگر الزامات برای مصاحبه علمی، اپتیموم سازی اجتماعی، توجه به ملاحظات فرهنگی، قومی، نژادی، جنسیتی و… موثر بر مصاحبه، عنایت به نوع پوشش مصاحبه کننده و شونده (موثر در نتیجه)، لزوم تسلط برخویشتن، انطباق پذیری وبومی سازی سوالات مصاحبه، تلاش برای خودداری از قضاوت مبتنی بر ظاهر افراد و عدم دچار شدن به اغراق، سوء ظن و… درمصاحبه هستند.
یک توصیه جدی به پژوهشگران و محققان عزیز دارم و آن اینکه تا حد ممکن، مصاحبه توسط خودشان انجام شود یا بر آن نظارت دقیق داشته باشند، چراکه عدم دقیق در این بخش بر نتیجه می تواند تأثیر منفی بگذارد.
باید به خاطر داشت که مصاحبه علیرغم ظاهر ساده اش، کاری بسیار دشوار است و باید آمادگی کافی برای این مسأله داشت. باید مراقب باشیم که از سویافتگی، حب و بغض، ذهنی گرایی و… در مصاحبه بپرهیزیم.
از دیگر الزامات داشتن تحلیل از مجموعه رفتارها، زبان بدن، کلام و… برای هرگونه ارزیابی است. عدم ایجاد اضطراب و هراس در مصاحبه شونده، آرامش بخشیدن به وی یک توصیه جدی است به طوری که فضای جلسه آمیخته با دروغ و اضطراب نباشد، چون در چنین فضایی هرگز نتیجه مطلوب حاصل نمی شود.
نتایج مصاحبه باید راهبرد درست داشته و سازنده باشد و هرگز نباید نتایج یک تحقیق مخوف یا در مسیری خلاف انسانیت و اخلاقیات باشد.
در صورت تضاد بین زبان بدن و زبان کلامی، به مصاحبه ادامه دهید
استاد در بحث زبان بدن اگر مصاحبه کننده با تضاد بین زبان بدن و زبان کلامی مصاحبه شونده روبرو شد چه پیشنهادی دارید؟
توجه به زبان بدن مصاحبه شونده (که روایتگری سلیس و شفاف است) در مصاحبه بسیار مهم و حائز اهمیت است. در صورت بروز تضاد میان زبان بدن و زبان کلامی، محقق باید مصاحبه را ادامه دهد تا به تدریج حقیقت آشکار شود.
تلاش برای واکاوی زبان بدن، سمبلها و… در ارتباط با مصاحبه شونده و کمک به مصاحبه شونده برای پس زدن نقاب و ایجاد خودگشودگی در این مسیر ضروری است که یک راهکار راهگشا داشتن همدلی با مصاحبه شونده در طول انجام مصاحبه است.
***
استاد عزیز از وقتی که برای این مصاحبه اختصاص دادید سپاسگزارم، قطعاً کتاب جدید شما می تواند در مسیر انجام مصاحبه ها در سطوح و حوزه های مختلف به ویژه حوزه های علمی راهگشا باشد.
*دکتر مریم سلیمی دکتری علوم ارتباطات اجتماعی، روزنامه نگار و پژوهشگر
۵۷۵۷
