جنگ‌های روسیه و ایران و حضور روس‌ها در خاک ایران، باعث شد که نفرت زیادی در میان مردم ایران نسبت به روس‌ها شکل گیرد. این خصومت‌ها همچنان ادامه یافت و در طول سال‌ها و در پی هر جنگ جدید، دشمنی‌ها تقویت می‌شد.
به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از روابط عمومی کتابخانه ملی، نخستین نشست از سلسله نشست‌های «نقد تازه‌های تاریخی» با محوریت بررسی کتاب «ایران-روسیه: دو قرن مواجهه»، با حضور متخصصان و پژوهشگران در حوزه تاریخ ایران و روسیه در پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد.
استفانی کرونین در این اثر به بررسی ابعاد مختلف روابط تاریخی ایران و روسیه و تأثیرات آن بر تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دو کشور پرداخته است. در این نشست، گودرز رشتیانی، عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران، و جواد مرشدلو، عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه تربیت مدرس، به عنوان سخنران حضور داشتند. دبیری این نشست نیز بر عهده مصطفی نوری، پژوهشگر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، بود.
مطالعه تاریخ روابط ایران و روسیه «ضرورت عاجل تاریخ‌نگاری ایران است»
در آغاز نشست نقد و بررسی کتاب «ایران – روسیه»، مصطفی نوری، پژوهشگر سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و دبیر نشست، با اشاره به اهمیت روابط ایران و روسیه در تاریخ کشور اظهار داشت: مناسبات ایران و روسیه در قرن‌های نوزدهم و بیستم نقش اساسی در فراز و فرود تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی تاریخ ما داشته است. روسیه تزاری و شوروی بلشویک در این دو قرن بیش‌تر از منظر رقابت با انگلستان به ایران نگاه می‌کردند و نه اتحاد با این کشور، که تأثیرات فراوانی بر تاریخ ایران گذاشت.
نوری افزود که بررسی روابط دو کشور از ضروریات تاریخ‌نگاری ایران است و در سال‌های اخیر پژوهش‌های بیش‌تری در این زمینه انجام شده است. وی با اشاره به آثار منتشرشده در این زمینه مانند کتاب‌های «روسیه‌ها در ایران: دیپلماسی و قدرت در عصر قاجار» و «بازی بزرگ: رقابت روسیه و بریتانیا در آسیا»، تأکید کرد که روابط پیچیده و چندوجهی ایران و روسیه تاثیرات عمیقی بر تحولات داخلی ایران به‌ویژه در دوران قاجار و پهلوی گذاشته است.
دبیر نشست در ادامه به معرفی کتاب «ایران – روسیه» اثر خانم استفانی کرونین پرداخت و گفت: این کتاب مجموعه‌ای از مقالات پژوهشگران برجسته‌ای چون الیور باست و تورج اتابکی، مازیار بهروز و سهراب یزدانی و… است که موضوعاتی چون درگیری‌های قاجاری‌ها و روس‌ها در قفقاز، انقلاب ۱۹۰۵ روسیه، جنبش مشروطه ایران و روابط ایران و شوروی در دوره رضاشاه را بررسی می‌کند.
این پژوهشگر در پایان صحبت‌های خود به برخی نقدهایی که بر متن کتاب وارد شده اشاره کرد و گفت: استفاده از تاریخ هجری شمسی در این کتاب می‌تواند برای پژوهشگران مشکل‌آفرین باشد، زیرا تطبیق آن با تاریخ قمری دشوار است. همچنین برخی اشتباهات در ترجمه و اصطلاحات فنی همچون واژه «پسیان» نیاز به اصلاح دارد. وی در پایان افزود که کتاب «ایران – روسیه» به عنوان یکی از منابع مهم برای درک روابط تاریخی دو کشور و تأثیرات آن بر تحولات ایران، می‌تواند به پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ ایران و روسیه کمک کند.
روسیه و ایران: تحلیل روابط پیچیده تاریخی دو همسایه اجباری
گودرز رشتیانی، عضو هیأت علمی گروه تاریخ دانشگاه تهران در نشست نقد و بررسی کتاب «ایران-روسیه: دو قرن مواجهه» با بررسی ابعاد تاریخی روابط ایران و رسیه، این دو کشور را «همسایگان اجباری» توصیف کرد. وی با اشاره به آغاز تعاملات از قرن شانزدهم میلادی، بر ا همیت تاریخی و سیاسی این روابط تاکید کرد و گفت: روسیه از جنبه‌های مختلف برای ایران اهمیت دارد. ایران و روسیه را می‌توان همسایگان اجباری نامید که تاریخ طولانی از هم‌مرزی و تعامل دارند. این روابط از دوره روسیه تزاری آغاز شده و حتی در دوران شوروی و پس از فروپاشی نیز ادامه پیدا کرده است.
وی افزود: از سال ۱۵۵۶، با تسلط روس‌ها بر آستاراخان و بخش‌هایی از سواحل دریای مازندران، همسایگی دائمی ایران و روسیه شکل گرفت. این روند در دوره صفویه ادامه یافت و در اواخر این دوره، اقدامات توسعه‌طلبانه پتر اول، شاه روسیه، زمینه‌ساز اشغال بخش‌هایی از ایران شد.
این عضو هیأت علمی، در ادامه به تحولات روابط ایران و روسیه در قرن‌های بعد اشاره کرد و از اقدامات نادرشاه برای مهار نفوذ روس‌ها سخن گفت: ایران در دوره‌های بعدی با تهدیدات جدیدی از سوی روس‌ها مواجه شد. نادرشاه برای مقابله با این تهدیدات، اقداماتی جدی انجام داد؛ ازجمله ساخت ناوگان دریایی در دریای خزر برای جلوگیری از گسترش نفوذ روس‌ها. اما پس از مرگ نادرشاه، این اقدامات نتایج دلخواه را به دنبال نداشت و روس‌ها دوباره بر مناطق شمالی ایران تسلط یافتند.
جای خالی بررسی مهاجرت‌ها و تعاملات فرهنگی در کتاب
رشتیانی در ادامه به نقد کتاب «ایران – روسیه: دو قرن مواجهه» پرداخت و با بررسی نقاط قوت و ضعف آن گفت: این کتاب مجموعه‌ای از مقالات است، اما نتوانسته است تصویر جامعی از تاریخ روابط ایران و روسیه ارائه دهد؛ به عنوان مثال عنوان کتاب نمی‌تواند تمام محتویات آن را منعکس کند و مقالات بدون پیوستگی منطقی در کنار هم گردآوری شده‌اند.
وی همچنین به ساختار کتاب اشاره کرد و افزود: ترتیب مقالات در کتاب به نظر می‌رسد که فاقد نظم منطقی باشد و برخی موضوعات به طور ناقص بررسی شده‌اند. به عنوان مثال، در مورد تاثیرات فرهنگی و علمی روابط ایران و روسیه، تنها به برخی جنبه‌ها پرداخته شده است و بخش‌های مهمی مانند تاثیرات صنعتی و فناوری روسیه بر ایران نادیده گرفته شده است.
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران، در ادامه به برخی دیگر از نواقص کتاب اشاره کرد و گفت: یکی از موضوعاتی که در این کتاب به طور کامل مغفول مانده، بررسی مهاجرت‌های روس‌ها به ایران و نقش ایرانی‌ها در تحولات سیاسی و اجتماعی روسیه است. این بخش‌ها می‌توانستند به طور جدی‌تری در کتاب بررسی شوند… وی همچنین تاکید کرد: «در حالی که کتاب به برخی ابعاد روابط ایران و روسیه پرداخته است، به‌ویژه در بحث‌های نظامی و سیاسی، جای پرداختن به جنبه‌های دیگر روابط، مانند تعاملات فرهنگی و اجتماعی، خالی است. اگر این جنبه‌ها مورد توجه قرار می‌گرفت، تصویری جامع‌تر از روابط دو کشور به‌دست می‌آمد.»
کار پژوهشی جامع‌تری درباره روابط ایران و روسیه لازم است
رشتیانی همچنین به اهمیت پژوهش‌های اخیر درباره روابط ایران و روسیه پرداخت و گفت: خوشبختانه در سال‌های اخیر، پژوهش‌های جدی در زمینه روابط ایران و روسیه نوشته شده است. این تحقیقات به زبان‌های مختلف از جمله فارسی و انگلیسی منتشر و ترجمه شده‌اند که این امر دسترسی به اطلاعات را آسان‌تر می‌کند. با این حال، همچنان نیاز به پژوهش‌های جامع‌تری در این زمینه احساس می‌شود. وی با اشاره به کتاب مرحوم سید محمدعلی جمالزاده با عنوان «تاریخ روابط ایران و روس» افزود: این اثر همچنان یکی از منابع معتبر در این حوزه است اما با توجه به خلأ پژوهش‌های جدیدتر، نیازمند تلاش‌های بیش‌تری در این زمینه هستیم.
وی در پایان با تأکید بر لزوم پژوهش‌های بیش‌تر در زمینه روابط تاریخی ایران و روسیه افزود: کتاب حاضر، با تمام نقاط ضعفش، به هر حال گامی در جهت تحقیق و تفحص در روابط ایران و روسیه است. با این حال، نیاز داریم تا در آینده مطالعاتی جامع‌تر و دقیق‌تر در این زمینه انجام شود تا بتوانیم تصویری کامل از تاریخ این روابط بدست آوریم.
تصویر اولیه ایران از روسیه: از بدبینی تا تغییر نگرش در دوران صفویه
در ادامه این نشست علمی، مرشدلو، عضو هیأت‌علمی گروه تاریخ دانشگاه تربیت مدرس، به بررسی تاریخی روابط دو کشور از دوران صفویه تا به امروز پرداخت. وی در سخنان خود ابعاد مختلف این روابط و تاثیرات آن بر سیاست‌های داخلی و خارجی ایران بررسی کرده و بر لزوم تحلیل علمی و تخصصی این مناسبات در دنیای معاصر تاکید کرد.
مرشدلو در آغاز سخنان خود به وضعیت ایران در دوران صفویه و تصویری که مردم ایران از روسیه داشتند اشاره کرد و اظهار داشت: در دوران صفویه، تصویر ایران از روس‌ها عمدتاً تحت تاثیر تصورات نادرست و بدبینی نسبت به این کشور قرار داشت. ایرانیان در آن زمان روس‌ها را مردمی بدوی و فاقد تمدن می‌دانستند که نتوانسته بودند به سطح تمدن‌های دیگر نزدیک شوند. این نگرش ناشی از فاصله فرهنگی و اجتماعی قابل توجه بین ایران و روسیه در آن دوران بود.
وی سپس به تغییرات عمده‌ای اشاره کرد که در پی شکست‌های ایران در جنگ‌های قفقاز و تلاش‌های روسیه برای گسترش نفوذ خود در منطقه به وقوع پیوست و گفت: پس از شکست‌هایی که ایران در منطقه قفقاز تجربه کرد و به‌ویژه در جنگ‌های روسیه در قرن هجدهم، نگاه ایرانیان به روسیه تغییر کرد. ایرانیان به‌تدریج دریافتند که روس‌ها همسایه‌ای هستند که نه‌تنها در موقعیت قدرت قرار دارند، بلکه برای مقابله با آن‌ها نیاز به شناخت بهتر و دقیق‌تری داریم.
تلاش‌های ایران برای شناخت روسیه در دوره قاجار: جنگ‌ها و ترجمه‌ها
مرشدلو در ادامه به تلاش‌های ایران در جهت آشنایی بیش‌تر با روسیه در دوره قاجار اشاره کرد و بیان داشت: در دوران قاجار، علی‌رغم تصورات بدبینانه‌ای که از روسیه وجود داشت، تلاش‌هایی برای شناخت این کشور و مناسبات آن با ایران آغاز شد. ازجمله این اقدامات می‌توان به ترجمه آثار و نوشتارهایی اشاره کرد که در آن زمان منتشر می‌شدند. علی خان مترجم یکی از شخصیت‌های مهم این دوره بود که در راستای آشنایی ایرانیان با روسیه تلاش‌هایی انجام داد. با این حال، این اقدامات منسجم و سازمان‌دهی‌شده نبود و نتواست درک عمیق‌تری از روسیه در جامعه ایران ایجاد کند.
این استاد تاریخ با اشاره به جنگ‌های متعدد ایران و روسیه در این دوره و تأثیر آن بر افکار عمومی ایرانیان افزود: تحولات این دوره، به‌ویژه جنگ‌های روسیه و ایران و حضور روس‌ها در خاک ایران، باعث شد که نفرت زیادی در میان مردم ایران نسبت به روس‌ها شکل گیرد. این خصومت‌ها همچنان ادامه یافت و در طول سال‌ها و در پی هر جنگ جدید، دشمنی‌ها تقویت می‌شد.
دوگانه غرب و شوروی؛ چالش‌های روابط ایران و روسیه در دوران پهلوی
مرشدلو همچنین به دوران پهلوی و تأثیرات جنگ سرد بر روابط ایران و روسیه پرداخت: در دوران پهلوی، به‌ویژه در دوران جنگ سرد، ایران به نوعی در معرض دوگانه‌ای قرار گرفت: از یک سو، روابط با غرب و به‌ویژه ایالات متحده آمریکا برای ایران اهمیت زیادی داشت و از سوی دیگر، اتحاد شوروی به عنوان یک ابرقدرت کمونیستی در همسایگی ایران وجود داشت. در این دوره، نگرش ایران به شوروی عمدتاً مبتنی بر تردید و بدبینی بود. این تردیدها به‌ویژه در مواجهه با گفتمان چپ و تاثیرات آن در ایران برجسته بود.
این عضو هیأت‌علمی سپس به انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ و تأثیر آن بر روابط ایران و روسیه اشاره کرد و افزود: با وقوع انقلاب اسلامی، ایران از نظر سیاسی و ایدئولوژیک به سمت نوعی انزوا حرکت کرد. اما در عین حال، روابط با اتحاد شوروی تحت تأثیر واقعیت‌های جدید جهانی، ازجمله پایان جنگ سرد، تغییراتی اساسی یافت. ایران با وجود اختلافات ایدئولوژیک، توانست برخی از منافع خود را در این مناسبات به پیش ببرد.
مرشدلو در ادامه به روند شکل‌گیری روابط ایران و روسیه پس از فروپاشی اتحاد شوروی و چالش‌های جدیدی که پیش روی هر دو کشور قرار گرفت اشاره کرد و گفت: در دهه‌های اخیر، ایران و روسیه برای همکاری‌های دوجانبه در زمینه‌های مختلف ازجمله انرژی، سیاست‌های منطقه‌ای و مبارزه با تروریسم تلاش کرده‌اند. با این حال، همواره چالش‌های زیادی در راه تحکیم روابط این دو کشور وجود داشته است. هر دو کشور دارای منافع مشترک هستند، اما در بسیاری از مسائل استراتژیک نیز تضادهایی دارند.
وی در پایان سخنان خود بر لزوم ایجاد نهادهای تخصصی و مستقل برای پژوهش در روابط ایران و روسیه تأکید کرد: با توجه به پیچیدگی‌های روابط دو کشور، ضروری است که درک علمی و حرفه‌ای از روسیه در ایران گسترش یابد. ما باید از حالت عاطفی و سطحی خارج شویم و درصدد شناخت دقیق‌تر و علمی‌تر از همسایه بزرگ خود باشیم. این امر می‌تواند به تحکیم روابط و افزایش همکاری‌های دو جانبه کمک کند.
این نشست در پایان با بخش پرسش و پاسخ از سوی حاضران ادامه یافت و مباحث مطرح‌شده با پاسخ‌های تخصصی سخنرانان خاتمه یافت.
گفتنی است سلسله‌نشست‌های «نقد تازه‌های تاریخی» برنامه‌ای جدید از سوی پژوهشکده اسناد است که همه هفته به نقد و بررسی تخصصی یک کتاب تازه نشر یافته در عرصه تاریخ می‌پردازد و همچنین از پیشنهاد و نظر اندیشمندان برای پربارترکردن این برنامه استقبال می‌کند.
۲۵۹
